Kamuda ve Özel Sektörde Engelli Çalıştırma Zorunluluğu

Ülkemizde engelli bireylerin istihdamını artırmak ve sosyal hayata entegrasyonlarını sağlamak amacıyla hem kamu hem de özel sektörde engelli çalıştırma zorunluluğu yasalarla düzenlenmiştir. Bu makalede, engelli istihdamının yasal çerçevesini, işverenlerin yükümlülüklerini ve bu yükümlülüklere uyulmaması durumunda karşılaşılacak cezai yaptırımları detaylı olarak ele alacağız.

Yasal Dayanak ve Kapsam

Engelli istihdamı konusundaki temel yasal düzenleme, 4857 sayılı İş Kanunu‘nun 30. maddesidir. Bu madde, hem özel sektör işyerlerine hem de kamu kurum ve kuruluşlarına belirli oranlarda engelli personel çalıştırma yükümlülüğü getirmektedir. Ayrıca, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu‘nun 53. maddesi de kamu kurumlarında engelli memur istihdamına ilişkin düzenlemeleri içermektedir.

Engelli çalıştırma yükümlülüğünün yasal dayanağını oluşturan bu düzenlemeler, Anayasamızın 10. maddesindeki eşitlik ilkesi ve 50. maddesindeki “Bedeni ve ruhi yetersizliği olanların çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar” hükmüne dayanmaktadır.

Kamuda Engelli İstihdamı Zorunluluğu

Kamu kurumlarında engelli memur çalıştırma yükümlülüğü, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 53. maddesine göre düzenlenmiştir. Buna göre:

• Kamu kurum ve kuruluşları, toplam dolu kadro sayısının %3’ü oranında engelli memur çalıştırmakla yükümlüdür.
• Engelli memur alımı, EKPSS (Engelli Kamu Personeli Seçme Sınavı) sonuçlarına göre yapılmaktadır.
• Engelli memurların atanmasında, engel durumları görev yapacakları işin gereklerine uygun olmalıdır.
• Kamu kurumları, engelli personel için uygun çalışma ortamları ve koşulları sağlamakla yükümlüdür.

Kamuda engelli kotası kapsamında istihdam edilen personel, diğer memurlarla aynı hak ve yükümlülüklere sahiptir. Ancak engel durumlarına göre bazı özel düzenlemelerden yararlanabilirler.

Özel Sektörde Engelli İstihdamı Zorunluluğu

Özel sektörde engelli işçi çalıştırma zorunluluğu, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 30. maddesinde düzenlenmiştir. Bu düzenlemeye göre:

• İşverenler, 50 veya daha fazla işçi çalıştırdıkları işyerlerinde %3 oranında engelli işçi çalıştırmakla yükümlüdür.
• Tarım ve orman işlerinin yapıldığı işyerlerinde 51 veya daha fazla işçi çalıştıran özel sektör işverenleri de aynı oranda engelli çalıştırmak zorundadır.
• Kota hesaplamasında, işyerindeki toplam işçi sayısı dikkate alınır ve küsuratlı sayılar tama iblağ edilir.
• İşverenler, çalıştırmakla yükümlü oldukları engelli işçileri İŞKUR aracılığıyla sağlarlar.

Özel sektörde engelli personel istihdamı, işverenlerin sosyal sorumluluk anlayışının önemli bir göstergesi olarak değerlendirilmektedir. Birçok şirket, yasal zorunluluğun ötesinde, kurumsal sosyal sorumluluk projeleri kapsamında engelli istihdamına özel önem vermektedir.

Engelli İşçi Çalıştırmama Durumunda Uygulanacak Cezalar

Engelli çalıştırmayan işyerleri, yasal yükümlülüklerini yerine getirmedikleri takdirde idari para cezasıyla karşı karşıya kalırlar. 4857 sayılı İş Kanunu’nun 101. maddesine göre:

• Çalıştırmadığı her engelli işçi ve çalıştırmadığı her ay için işveren veya işveren vekiline, 2025 yılı için aylık 30.081 TL idari para cezası uygulanmaktadır.
• Bu ceza her yıl yeniden değerleme oranında artırılmaktadır.
• Engelli işçi cezası, işyerinin bulunduğu yerdeki Çalışma ve İş Kurumu İl Müdürlüğünce uygulanır.
• Cezalar tebliğ tarihinden itibaren bir ay içerisinde ödenir veya aynı süre içinde ilgili idare mahkemesine dava açılabilir.

İdari para cezası uygulaması, işverenleri engelli istihdamı konusunda teşvik etmeyi amaçlamaktadır. Ancak buradaki asıl amaç ceza kesmek değil, engelli bireylerin istihdama katılımını artırmaktır.

Engelli İstihdamında Teşvikler

Devlet, engelli çalıştıran işverenlere çeşitli teşvikler sunarak engelli istihdamını desteklemektedir:

1. Sigorta Prim Teşviki: Özel sektör işverenlerinin çalıştırdıkları engelli sigortalıların, prime esas kazanç alt sınırı üzerinden hesaplanan sigorta primi işveren payının tamamı Hazine tarafından karşılanmaktadır.
2. Vergi İndirimi: Engelli çalıştıran işyerleri, gelir vergisi matrahından belirli oranlarda indirim yapabilirler.
3. İşyeri Düzenleme Desteği: İŞKUR, engelli bireylerin istihdamını kolaylaştırmak amacıyla işyerlerinin engellilerin çalışmalarını kolaylaştıracak şekilde düzenlenmesi için maddi destek sağlayabilmektedir.
4. Engelli İstihdamına Yönelik Projeler: İŞKUR tarafından engelli istihdamını artırmaya yönelik projelere hibe desteği verilebilmektedir.

Bu teşvikler, işverenlerin engelli personel istihdamı konusundaki mali yükünü hafifletmeyi ve engelli istihdamını cazip hale getirmeyi amaçlamaktadır.

Engelli İstihdamında Başarılı Uygulamalar

Birçok şirket ve kamu kurumu, engelli çalışan istihdamında başarılı uygulamalar gerçekleştirmektedir. Bu uygulamalar şunları içerebilir:

• Engelli çalışanlar için erişilebilir fiziksel ortamlar oluşturmak
• Engel türüne göre özel çalışma koşulları sağlamak
• Engelli çalışanlara yönelik eğitim ve geliştirme programları düzenlemek
• Engelli dostu iş süreçleri tasarlamak
• Engelli çalışanların kariyer gelişimlerini desteklemek

Başarılı engelli istihdamı uygulamaları, işyerinde çeşitliliği artırarak kurumsal kültürü zenginleştirmekte ve işletmelere rekabet avantajı sağlamaktadır.

Sık Sorulan Sorular

1. Engelli işçi çalıştırma yükümlülüğü kaç işçiden itibaren başlar?

50 veya daha fazla işçi çalıştıran işyerlerinde engelli çalıştırma yükümlülüğü başlar. İşyerindeki toplam işçi sayısının %3’ü oranında engelli işçi çalıştırılması zorunludur.

2. Engelli işçi çalıştırmayan işverene uygulanan ceza miktarı nedir?

2024 yılı için çalıştırılmayan her engelli ve her ay için 11.832 TL idari para cezası uygulanmaktadır. Bu miktar her yıl yeniden değerleme oranında artırılmaktadır.

3. Engelli personel için İŞKUR’dan nasıl talepte bulunabilirim?

İşverenler, İŞKUR’un web sitesi üzerinden veya il müdürlüklerine başvurarak engelli işçi talebinde bulunabilirler. Başvuru formunda aranan nitelikler, eğitim durumu, engel oranı gibi kriterleri belirtebilirsiniz.

4. Engelli işçi çalıştıran işverenler hangi teşviklerden yararlanabilir?

Engelli çalıştıran işverenler, sigorta prim teşviki, vergi indirimi, işyeri düzenleme desteği gibi çeşitli teşviklerden yararlanabilirler. En önemli teşvik, engelli çalışanların prime esas kazanç alt sınırı üzerinden hesaplanan sigorta primi işveren payının tamamının Hazine tarafından karşılanmasıdır.

5. Engelli kotasından sayılmak için engel oranı en az ne kadar olmalıdır?

Bir kişinin engelli kotasından sayılabilmesi için en az %40 oranında engelli olduğunu gösteren sağlık kurulu raporuna sahip olması gerekmektedir.

6. Kamu kurumlarında engelli personel alımı nasıl yapılır?

Kamu kurumlarında engelli memur alımı, ÖSYM tarafından yapılan Engelli Kamu Personeli Seçme Sınavı (EKPSS) sonuçlarına göre merkezi yerleştirme ile yapılmaktadır.

7. Engelli çalışanlar için işyerinde ne tür düzenlemeler yapılmalıdır?

İşverenler, engelli personel için erişilebilir fiziksel ortamlar, engel türüne uygun çalışma araçları, gerekli durumlarda özel yazılımlar sağlamak ve engel durumuna uygun görevlendirmeler yapmakla yükümlüdür.

8. Engelli işçi statüsünde çalışanların hakları diğer işçilerden farklı mıdır?

Engelli statüsünde çalışanlar, diğer çalışanlarla aynı temel haklara sahiptir. Ancak engel durumlarına göre ek izin hakları, erken emeklilik gibi bazı özel haklardan yararlanabilirler.

Engelli istihdamı, hem yasal bir zorunluluk hem de toplumsal bir sorumluluktur. İşverenler, engelli çalıştırma zorunluluğunu sadece yasal bir yükümlülük olarak görmek yerine, işgücü çeşitliliğini artıran ve kurumsal sosyal sorumluluğa katkı sağlayan bir fırsat olarak değerlendirmelidir.

Engelli bireylerin istihdama katılımı, hem ekonomik bağımsızlıklarını kazanmalarını hem de sosyal hayata aktif katılımlarını sağlamaktadır. Devletin sağladığı teşvikler de göz önünde bulundurulduğunda, engelli istihdamı işverenler için ekonomik açıdan da avantajlı olabilmektedir.

Yasal düzenlemeler ve caydırıcı cezalar, engelli istihdamının artırılmasında önemli bir rol oynamaktadır. Ancak, asıl hedef ceza uygulamak değil, engelli bireylerin çalışma hayatına etkin katılımını sağlamaktır. Bu doğrultuda, işverenlerin farkındalığının artırılması ve engelli istihdamının teşvik edilmesi büyük önem taşımaktadır.